لوح محفوظ از دیدگاه عرفان و تصوف (فروردین‌نامه یا فره‌وشی یا الواح نوری یا عقل فعال)

انسان کامل قسمت 84 | رساله پانزدهم قسمت اول
لوح محفوظ مفهومی در الهیات اسلامی است که به کتابی الهی و ازلی اشاره دارد که در آن همه‌ی وقایع گذشته، حال و آینده ثبت شده‌اند. این اصطلاح در قرآن کریم ذکر شده است:
آیات 21 و 22 سوره بروج - بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَّجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَّحْفُوظٍ
مثال معمار: فرض کنید یک مرد بسیار ماهر وجود دارد که هم مهندس و هم معمار و یک سازنده است. او می خواهد خانه ای باشکوه بسازد. اول، او باید تصور کند که چه نوع خانه ای می خواهد بسازد. این وجود خانه در ذهن سازنده است. سپس مرد ماهر نقشه دقیق خانه را ترسیم می کند. این وجود خانه به عنوان یک طرح یا نقشه واقعی است. پس از آن این طرح را عملی می کند و خانه را بر اساس آن می سازد. این وجود مادی خانه است. این خانه در خاطرات متعددی ثبت شده است و حتی اگر به کلی ویران شود، همچنان در این خاطرات و در ذهن و نقشه سازنده اش به حیات خود ادامه می دهد. این شکل نهایی وجود خانه است و به نوعی جاودانگی پیدا کرده است.
مثال نویسنده: نویسنده قبل از شروع به نوشتن یک کتاب، باید محتوای کامل یا آگاهی کامل از معنای کامل کتاب را در ذهن خود داشته باشد. این وجود کتاب به عنوان علم یا به عنوان معناست. وجود چیزی (مانند مثالهای کتاب یا خانه) به عنوان علم یا معنا، وجود ذاتی آن است. حتی اگر این معرفت یا معنا در قالب کلام یا عمل در نیاید، در ذهن وجود دارد. بنابراین، اگرچه برای دیدن در عالم مادی و شناخت دیگران به «ماده» نیاز دارد، اما علم یا معنا، جوهری در وجود است که وجود مادی به آن وابسته است. نویسنده برای اینکه دانش خود را در مورد موضوعی یا معنایی که در ذهن خود دارد در عالم مادی برای دیگران قابل مشاهده و شناخته شود باید آن را با کلمات بیان کند. پس قبل از اینکه آن را در قالب کلمات بیان کند، آن را در فصل ها، بخش ها و پاراگراف ها تنظیم می کند، یعنی برنامه ریزی دقیقی می کند. سپس آن را می نویسد و به آن وجود مادی می بخشد. حتی اگر کتاب به طور کامل از بین برود و از روی زمین حذف شود، همچنان در خاطرات متعدد و در ذهن نویسنده اش به حیات خود ادامه می دهد.
به همین ترتیب، خداوند علم کامل و دقیق به جهان هستی به عنوان یک کل و با تمام اجزاء آن تا ریزترین ذرات دارد. می‌توان در آیات زیر تأمل کرد:
آیه 216 سوره بقره - كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ ۗ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ - جنگ بر شما مقرّر و لازم شده، و حال آنکه برایتان ناخوشایند است. و بسا چیزی را خوش ندارید و آن برای شما خیر است، وبسا چیزی را دوست دارید و آن برای شما بد است؛ و خدا می داند و شما نمی دانید.
آیه 29 سوره آل عمران - قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ ۗ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ ۗ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ - بگو: اگر آنچه در سینه های شماست، پنهان دارید یا آشکار کنید، خدا آن را می داند. و نیز آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است، می داند و خدا بر هر چیز تواناست.
آیه 59 سوره انعام - وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ - و کلیدهای غیب فقط نزد اوست، و کسی آنها را جز او نمی داند. و به آنچه در خشکی و دریاست، آگاه است، و هیچ برگی نمی افتد مگر آنکه آن را می داند، و هیچ دانه ای در تاریکی های زمین، و هیچ تر و خشکی نیست مگر آنکه در کتابی روشن [ثبت] است.
آیه 109 سوره کهف - قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَادًا لِكَلِمَاتِ رَبِّي لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّي وَلَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَدًا - بگو: اگر دریا برای کلمات پروردگارم مرکب شود، پیش از آنکه کلمات پروردگارم پایان یابد، یقیناً دریا پایان می یابد، و اگرچه مانند آن دریا را به کمک بیاوریم.
مفهوم و جایگاه فلسفی
لوح محفوظ در سنت اسلامی به عنوان دفتر تقدیر و علم الهی شناخته می‌شود که در آن تمام مقدرات هستی ازلی و ابدی ثبت شده است. این مفهوم نزد متکلمان و فلاسفه اسلامی نیز اهمیت خاصی دارد، زیرا به مسائلی چون جبر و اختیار، علم پیشین الهی (علم ازلی) و نسبت آن با حیات انسان مرتبط است.
دیدگاه فلاسفه و عرفا
ابن سینا و سایر فلاسفه مشائی لوح محفوظ را به «عقل فعال» (Active Intellect - العقل الفعّال) مرتبط می‌دانند که صور کلی را در خود دارد و منشأ علم انسانی است.
سهروردی در حکمت اشراق از "الواح نوری" سخن می‌گوید که با نوعی از علم قدسی پیوند دارند.
ابن عربی و عرفای دیگر لوح محفوظ را تجلی علم مطلق الهی می‌دانند و آن را یکی از مظاهر حقیقت وجود می‌دانند.
ملاصدرا در فلسفه‌ی صدرایی آن را با حرکت جوهری و علم الهی که احاطه بر زمان دارد، تفسیر می‌کند.
مقایسه با اندیشه‌های ایرانی
در سنت ایرانی و حکمت زرتشتی، مفهومی شبیه به لوح محفوظ با نام فروردین‌نامه یا فره‌وشی وجود دارد که به نوعی از علم قدسی و سرنوشت ازلی اشاره دارد. همچنین در اندیشه‌ی سهروردی، «عالم مثال» شباهت‌هایی به نقش و جایگاه لوح محفوظ دارد.
به طور کلی، لوح محفوظ در فلسفه اسلامی یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در بحث سرنوشت، علم الهی و رابطه‌ی خدا با مخلوقات محسوب می‌شود.