Рет қаралды 124
برشی از مستند | ایران آنگونه که هست؛ صنایع دستی
کارگردان: مهدی رشوند
تصویر: سعید ریاحی فر
تدوین: مهدی رشوند
صدا: محمدرضا رسولی
هماهنگی: امید صراف
تهیهکننده اجرایی: سلمان خورشیدی
تهیه شده در شبکه المیادین
.............................................
قلمکاری (یا چیت سازی) هنر چاپ یا نقش زدن روی پارچه است. قلمکاری واژهای فارسی است که در زبان هندی به عاریت گرفته شده و بهطور لغوی از دو واژه قلم و کاری تشکیل شده و معنی آن، کار هنری است که با قلم انجام میشود. این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه میشد که از معروفترین آنها میتوان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباسهای مردانه و زنانه از پارچههای قلمکاری تهیه میشد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شدهاست.
در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت میتوان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم گردید. این هنر صنعت یکی از مهمترین شاخههای صنایع دستی استان اصفهان بهشمار میآید ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی این محصول میتواند همچنان در جامعه مطرح باشد اما امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.
قلمکاری (چیت سازی) سابقه روشنی ندارد و شاید مفصلترین توضیحی که تاکنون دربارهٔ آن داده شده همان باشد که قبلاً فیلیس آکرمن در جلد سوم کتاب پوپ (Pope) بدست داده و از قول نویسندهای تصور نموده این صنعت از زمان غزنویان (قرون ۴ و ۵ هجری) پیدا شدهاست.
مطلب قابل ذکر این است که بین نقشهای مربوط به قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین تا اندازهای گچبری و کنده کاری روی چوب وجه تشابه بسیاری هست که میرساند طراحان نقشهای قلمکاری و قالی و کاشی و همچنین اغلب نقش سازان کنده کاری چوب و منبتکاری و گچبری با استفاده از طرحها و نقشهایی که در این چند صنعت بکار میرفته و از تلفیق آنها با یکدیگر طرح و نقش جدیدی فراهم میساختهاند، بهعلاوه اینکه نقشهای کاشی ایران بهخصوص از دوره صفویان به بعد اغلب مأخوذ از نقشهای قلمکاری و قالی ایران است و مطلب دیگری که در جای خود جالب دقت میباشد اینست که اگر قبول شود که سابقه قلمکاری بعلت معمولتر بودن شیوه تکنیک اجرا و ساخت آن قدیمیتر از قالیبافی بودهاست باید این نتیجه را قبول کرد که ابتدا نقشهای قلمکاری بدست اهل فن فراهم شده و سپس نقشهای مربوط به قالی با استفاده از آنها فراهم گردیده و نیز در گچبریها و کنده کاریهای روی چوب تأثیر بسیار بجا گذاردهاست.
وجه تسمیه قلمکاری از نوع تولید و نحوه ساخت آن در بدو پیدایش این صنعت است. به این معنی که در ابتدا روی پارچههای پنبهای و احتمالاً ابریشمی با قلم طرحهای مورد نظر را نقاشی میکردند. به دلیل نیاز به سرعت زیاد در تولید قلمکارسازی به صورت فعلی یعنی استفاده از قالب برای کلیه طرحها و نقوش متداول شد و قلمکار نقاشی که باعث پیدایش قلمکاری امروزی شد در قهقهرای نابودی قرار گرفت.
در حال حاضر اصفهان مرکز تولید قلمکاری ایران است که در زمان صفویه پایتخت ایران بود. در این دوره بیشتر لباسهای مردان و زنان از پارچههای قلمکاری تهیه میشد. یک نوع قلمکاری با طرح و نقش خاص خود به نام دلگه برای لباس مردانه و زنانه تهیه میشد و از انواع دیگر قلمکاری میتوان حفرهای زر یا اکلیل جیگرانات قرمز و جیگرنات بنفش را نام برد.
در قرن ده هجری بازار قیصریه اصفهان به صورت مرکز تجمع قلمکار سازان درآمد و کارگاههای تولید از سردر قیصریه تا انتهای بازار ادامه داشت. در حال حاضر قلمکار به وسیله قالبهای چوبی که دارای نقوش برجسته است انجام میشود (چیت سازی) و در حقیقت رکن اصلی قلمکارسازی (به عبارت بهتر چیت سازی) را قالبسازی تشکیل میدهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصص شان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهار رنگ بر روی چوبهای مانند گلابی و زالزالک تراشیده میشود.
گفتنی است امروزه خلاف آنچه عنوان میشود عموم تولیدکنندگان از رنگهای شیمیایی برای محصولات خود استفاده میکنند و در این میان یک شرکت هنر- دانش بنیان در اصفهان به تولید رنگهای دوستدار محیط زیست پرداخته که از این طریق به تولید و ارائه قلکاری اصیل به شیوه کاملاً دستی و بدون استفاده از چاپ بلکه بهشکل نقاشی بر روی پارچه میپردازد و از این طریق به عنوان اولین احیا کننده، این هنر ناب را اصالت بخشیدهاست.
آنچه حائز اهمیت میباشد توجه به تفاوت کاملاً بارز دو هنر قلمکاری اصیل با هنر چیت سازی است؛ گرچه عموم مردم سفرههای سنتی اصفهان که با مهرهای چوبی بر روی پارچه چاپ دستی زده میشود را به عنوان قلمکاری میشناسند اما باید گفت اسم درست آن چیت سازی است و به اشتباه به این عنوان بکار برده میشود، چراکه قلمکاری اصیل همانطور که از اسمش بر میآید باید کاملاً با استفاده از قلم بر روی پارچه طراحی و رنگ آمیزی شود و اگر به هر نحو چاپ در آن بکار رفت این نوعی تلفیق از هنر قلمکاری و چاپ دستی (چیت سازی) خواهد بود. قلمکاری اصیل به خاطر تکنیک اجرای کاملاً دستی به تبع بسیار ظریف تر و دقیق تر و البته گرانقیمت تر خواهد بود.
در حال حاضر بیشتر محصولات قلمکاری اصفهان در کارگاههای شهر خورزوق تولید میشود. بعد از زمان صفویه و مشکلات حکومت شاه سلطان حسین و حمله افغانها و … در اصفهان شاگردان و استادکاران سفره قلمکار که عمدتاً اهل شهرهای اطراف و به ویژه دلیگان شهر خورزوق بودند کارگاههای خود را به زادگاهشان که در آن فراوانی آب قنات و زمینهای مسطح برای کار و پهن کردن سفره قلمکارهای پرداخت شده بود منتقل کردند و تولید سفره قلمکار در همین شهر رونق گرفت و هنوز هم تولید و برای عرضه به گردشگران به اصفهان برده میشود.