Shahrisabz - cradle of the Sun

Sab’ai Sayyordan
“…Ya’ni: “Sizning mamlakatingiz qayerda? Xususan, ko‘k libos kiyishingizning boisi nedur?” - dedi. Ular: “Kishvarimiz juda dilkash bo‘lib, u ham Shahrisabz va ham Kash nomi bilan yuritiladi”, deyishdi. “Bu shahar xuddi Xizr kabi ko‘m-ko‘k bo‘lib, suvi ham sabzadek ko‘k va oynadek tiniqdir. Yerimiz yashil giyohlar-u ko‘m-ko‘k daraxtlarga burkangani uchun, shahrimizning nomi Shahrisabz bo‘lganiga ajablanmang”…”
Dedilar: «Kishvari durur dilkash,
Oti ham Shahrisabz erur ham Kash.
Xizr monand sabzadin rangi,
Sabzasi suyi ko‘zgusi zangi.
Shahrisabz o‘ldi bizga chun mulkat,
Yo‘q ajab gar yashil durur kisvat».
Boburnomadan
“…Yana Kesh viloyatidur. Samarqandning janubidadur, to‘qqiz yig‘och yo‘ldir. Samarqand bila Kesh orasida bir tog‘ tushubtur. Itmak doboni derlar, sangtaroshliq qilur toshlarni tamom bu tog‘din eltarlar. Bahorlar sahrosi va shahri va bomi va tomi xo‘b sabz bo‘lur uchun Shahrisabz ham derlar. Temurbekning zodu budi Keshdin uchun, shahr va poytaxt qilurig‘a ko‘p sa’y va ehtimomlar qildi, oliy imoratlar Keshta bino qildi. O‘ziga devon o‘ltirur uchun bir ulug‘ peshtoq va yana o‘ng yonida va so‘l yonida tavochi beklari bila devon beklari o‘lturub devon so‘rar uchun, ikki kichikrak peshtoq qilibtur. Yana savrun eli o‘lturur uchun bu devonxonaning har zil’ida kichik-kichik toqchalar qilibtur, muncha oliy toq olamda kam nishon berurlar. Derlarkim, Kisro toqidin bu biyikraktur. Yana Keshda madrasa va maqbara qilibtur. Jahongir mirzo va yana ba’zi avlodining maqobiri andadur. Chun Keshning qobiliyati shahr bo‘lmoqqa Samarqandcha emas edi, oxir poytaxt uchun Temurbek Samarqandni o‘q ixtiyor qildi…”
Hofizi Abruning “Zubdat at-tavorix” (“Tarixlar qaymog‘i") asaridan
Kesh - uni Shahrisabz ham deydilar, … eni uch farsang va bo‘yi uch farsang … Yaqinida tog‘ bor, u tog‘da xarsangtuz bor, tiniq va ba’zan rangdor, undan har xil buyumlar taroshlanadi… suvlari farovondir… Qarshi suvi Kesh suvining qoldig‘idir (oxiridir). Har xil mevalar ko‘p. Ko‘pgina mevalar uning chegarasidan chiqariladi. Kesh - Movarounnahrning issiq joyidir, goh-goh bu shaharda qurg‘oqchil va vabo bo‘ladi, xususan g‘ariblar (musofirlar zararlanadi). Shaharning qadimiy devorlari bor edi, ammo xarob etildi, hijriy 780 (1378-1379) yillarda amir Sohibqiron shahar devorlarini yana bunyod qildi… Shaharda va uning atrofida madrasalar, xonaqohlar, rabotlar va hovuzlar qurdilar…
Mahmud ibn Vali (17-asr) o‘zining “Bahr al asror” (“Sirlar dengizi” - “Geografiya”) asarida shahrini quyidagicha ta’riflagan:
“Kesh - Movarounnahr shaharlaridan biri, yamyashil bog‘lari va ko‘zga quvonch baxsh etuvchi gulzorlari tufayli u hozir Shahrisabz nomi bilan shuhrat topgan. U jahondagi eng chiroyli shaharlardan biri hisoblanadi; iqlimi juda yaxshi va diltortar...”.