Бешпармак емес - АСАМЫҚ!

БАС ТАҒАМДЫ ДӘРІПТЕЙІК, АҒАЙЫН!
Бешпармакты қозғамасақ не болады?
2000 жылы Астана қалалық әкімдігіне қарасты Тіл бөлімін басқарған марқұм, айтыскер-ақын Қонысбай Әбіл мейрамханасын «бешпармак» атауға талпынған кәсіпкерді тоқтатып, сотта жауапқа тартқан еді. Бұл өгей сөз ономастиканың урбоним саласына солай еніп кете жаздады (бәлкім, тіпті еніп кеткен болар...), бірақ қазақ мейрамханаларында бұл атау гастроним ретінде қабылданып отыр...
Тіпті кейбір «ғалымдар» ЮНЕСКОның тізбесіне осы мазақ сөзбен енгізуді идея етіп жүр. Ал бір айтулы тарихшымыз «... бесбармақ емес, бесбашпай деп атаса да, келіп-кетер не бар? ... Солай да, солай біздің мәдениет сонысымен бірегей. Онда намыстанатын, арланатын ештеңе жоқ… Керісінше, қазақты даралайтын, айғақтайтын одағай атау» деп қырсығады.
«Бешпармак» сөзі қазақта жоқ, патшалық ресей идеологиясына орайы келген жасанды сөз тіркесі: биш+пармак. Бұны патша тілмаштары арқылы идеологтары іске асырды, жария етті.
Ұлы даланың бас тағамын «бишпармак» атаған ресейлік, ебропалық зерттеушілер бұны не қасақана, не мән берместен айналымға енгізген.Ресей империясының мемлекет қайраткері, сенатор, тарихшы, жазушы әрі этнограф этнограф Алексей Ираклиевич Левшин (Лёвшин) [А. И. Лёвшин. Описание Киргиз-Казачьих, или Киргиз-Кайсацкских орд и степей. Том 3: Этнографические исследования. С.-Петербург. 1832. Стр. 39 ] өз жинағында: «Известнейшее киргизское (казахское) кушанье, называемое бишбармак, приготовляется из мяса, мелко искрошенного и смешанного с кусочками сала. Биш - значит пять, а бармак - палец. Название, очень хорошо выражающее предмет, ибо бишбармак не едят иначе, как пятью пальцами» деп мүлдем басқа тағам жайлы жазып отыр және жан-жақты сипаттау жоқ, жүрдім-бардым ғана. Қазақ ешқашан етті турап алып пісірмейді. Әуелі мүше-мүшесімен пісіріп алып, табаққа, астауға салынған етті дастарқан басында турайды болмаса турап әкеледі.
Ал Иван Лепехин [Лепехин И. И. Продолжение дневных записок путешествия академика и медицины доктора Ивана по разным провинциям Российского государства в 1770 году. - Спб., Ч.2., 1802, С.106-107.] былай жазыпты: «Бишъ Бармакъ, самая лучшая Башкирская пища, происходитъ отъ слова „Бишъ“ - пять, и „Бармакъ“ - палецъ, и состоитъ въ мѣлкоизрубленныхъ кускахъ лошадинаго, коровьяго или овечьяго мяса, и Салмы. Салма дѣлается изъ крутаго тѣста пшеничной, ячменной или полбенной муки, которое, раздѣляя на куски величиною съ мѣдной пятикопѣешникъ, варятъ въ одномъ котлѣ с мясомъ такъ, какъ у насъ клюцки». Бұл енді мүлдем басқа тағамның сипаттамасы.
Сібірден бастап Үнді мұхитына дейінгі аралықтағы барлық халықтар қою тағамды қолмен жейтіні мәлім.
Астың туралған, дәмдеуіштер қосылған «асамыққа» айналу дәуірі ХVІІІ ғасырда орын алды. ХVІІІ-ХІХ ғасырларда тілмаштар тарапынан шетелдіктер мен патшалық Ресей шенділеріне бұл тағам тілмаштардың ауызымен «бешпармак» сөзімен тартылған, таратылған. Алайда, бұл көшпелі халықты төменсіту, «мәдениетсіздікті» бетке басу секілді ишара сөз. Қазақ ешқашан осыншалықты қарабайыр (примитив) сөз жасамайды әрі бас тағамын онымен атамайды.
Қазақтың бас тағамының қалыптасу жолында гастроним ретінде тарихи лексикалық қорда кездесетін «ас» сөзі бар екенін және «бешбармак» сөзінің тілдік қордан тыс, сыртқы ортаның таңуынан пайда болған жасанды сөз екенін ескере отырып; жаңа дәуірде қалыптасып, заманауи тұрғыда мазмұны мен түрі өзгерген бас тағамға лайық атауды неологизм түрінде сіңіру барынша тиімді деген қорытындыға келдік.
Жан-жақты талдай келе, бір топ лингвистер мен тілтанушылар, гуманитарлық ғылым саласының өкілдері бас тағамға арнайы түрде неологизм ойластырған абзал деп шешті. Ол сөз: асамық. Түбірі - ас сөзі, одан кейінгі туынды түбір - аса, асам сөздері тағамның сипатын аша түседі. «Мық» жаңа сөз туындатушы жұрнақ: была+мық, қара+мық, қыза+мық, жылы+мық секілді сөздерден белгілі.
Құрметті ағайын!
«Бишпармактың» орыстілді қауым арқылы тарала бастағанына соңғы 20 жыл ғана.
«Асамықты» қолдап дауыс беруді, мойындауды сұраймыз. Бұл - неологизм. Бірақ тағамды қорлайтын «бишпармакты» ығыстыруға жарайтын, тіліміздің сөзжасам қабылетіне бағынған жаңа сөз. Тұтынушы әрі құндылығымызды дәріптеуші ретінде осы сөзді алға тарта отырып, келесі сатыда аспаздар мен рестораторларды мойындатуымыз керек. Одан әрі жалпыадамзаттық гастроним ретінде өзінен өзі қалыптасады, мойындалады.
Құндылықты қолда, дауысыңды қос, ағайын: / 6962021873902986

[@user-kg6kp6fm4j]

Барлық атауға қазақша ат қоятын тәуелсіз ол болуымыз керек!

[@user-qe4oj1kf7c]

Осы орыстарды қыстыруді қашан қоямыз бесбармақ көне заманнан таза қазақ сөзі Біздін ұлы тағам бес саусақпен жегендіктен айтылған ет асу дегені еті мол асқан бәрі тағамға айтылады

[@kesahbahjoh2791]

Бешмармақ - қолдан шығарған сөз. Әзірбайжан тілінде - бешбармақ деп "кастет" төбелес қаруын атайды. "Бешбармақ" - қазақтың күнде жейтін тамақ, нан сияқты. Нанды нан деп, булка демеймін ғой. Етті де ет деп дей береміз, ас та да, тойда да! Ал мына кісі де қолдан жасап неологизм енгізіп, ол сөздің авторы болғысы келуден де алшақ емес сияқты.