دروست بوونی مرۆڤ لەڕوانگەی زانستەوە یاخود فەلسەفەوە یاخود ئاینەوە زیاتر جێی باوەڕە وڵامێک لە AI یەوە

ڕوانگەی فەلسەفی بۆ دروستکردنی مرۆڤایەتی، پرسیارە بنەڕەتییەکان سەبارەت بە بوون و ئامانج و سروشتی بوون دەکۆڵێتەوە. لێرەدا چەند بابەت و بیرۆکەیەکی سەرەکی
1. **ئێگزیستانسیالیزم**:
فەیلەسوفە بوونگەراکانی وەک ژان پۆڵ سارتەر و ئەلبێرت کامۆ سەرنجیان لەسەر بوونی تاک و ئازادی و هەڵبژاردنە. سارتەر بە ناوبانگەوە ڕایگەیاند کە "بوون پێش جەوهەر"، واتە مرۆڤ سەرەتا بوونی هەیە و دواتر لە ڕێگەی کردارەوە خۆی پێناسە دەکات.
کامۆ لە بێمانایی ژیان و ململانێی مرۆڤ بۆ دۆزینەوەی مانا لە گەردوونێکی بەڕواڵەت بێباکانەدا کۆڵیەوە.
2. **جەوهەرگەرایی**:
فەلسەفەی جەوهەرگەرایی بە پێچەوانەی بوونگەرایی، گریمانە دەکات کە مرۆڤ جەوهەر یان ئامانجێکی سروشتی هەیە. بۆ نموونە ئەفلاتون باوەڕی بە بوونی فۆڕمی ئایدیاڵ هەبووە و مرۆڤ سروشت و ئامانجێکی تایبەتی هەیە کە لەم فۆرمانە وەرگیراوە.
ئەرستۆ لەسەر ئەم بابەتە فراوانتر دەکات و جەختی لەوە کردەوە کە هەموو شتێک لە سروشتدا ئامانجێکی هەیە (تێلۆس) و بۆ مرۆڤیش ئەم مەبەستە بەدەستهێنانی ئیودایمۆنیایە کە زۆرجار بە "گەشەسەندن" یان "بەختەوەری" وەرگێڕدراوە.
3. **دیدەناسی**:
ئێدمۆند هاسێرل و مارتن هایدگەر پەرەیان بە فینۆمینۆلۆژیا دا، کە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەکانی ئەزموون و هۆشیاری دەکات. چەمکی "بوون-لە-جیهان"ی هایدگەر جەخت لەسەر پەیوەندیی ناوەکی نێوان مرۆڤ و ژینگەکەی دەکاتەوە.
دیاردەناسی لێکۆڵینەوە لەوە دەکات کە مرۆڤ چۆن هەست بە بوونی خۆی دەکات و مانای خۆی دەدات.
4. **مرۆڤگەرایی**:
فەیلەسوفە مرۆڤدۆستەکانی وەک ئیمانوێل کانت و دواتر، بیرمەندانی سەردەمی ڕێنێسانس، جەختیان لەسەر کەرامەتی مرۆڤ و ئۆتۆنۆمی و توانای خۆ باشترکردن دەکردەوە. فەلسەفەی ئەخلاقی کانت لەسەر ئەو بیرۆکەیە کۆدەبێتەوە کە مرۆڤ لە خۆیدا ئامانجە نەک تەنها ئامرازێک بۆ ئامانجێک.
هیومانیزمی مۆدێرن تیشک دەخاتە سەر بەهاکانی مرۆڤ و عەقڵ و بەدواداچوون بۆ مەعریفە.
5. **فەلسەفەی ئایینی و ئیلاهیات**:
زۆرێک لە نەریتە فەلسەفیەکان بیروباوەڕی ئایینی سەبارەت بە دروستکردنی مرۆڤ تێکەڵ دەکەن. بۆ نموونە لە فەلسەفەی مەسیحیدا بیرمەندانی وەک تۆماس ئەکویناس بیرۆکەکانی ئەرستۆیان لەگەڵ عەقیدەی مەسیحیدا کۆکردەوە و دەیانگوت مرۆڤەکان لەلایەن خوداوە بە مەبەستێکی دیاریکراو دروستکراون.
فەلسەفەی ئیسلامی و جوولەکەش نەریتی دەوڵەمەندیان هەیە کە سروشتی مرۆڤایەتی لە پێوەندی لەگەڵ ئیلاهییدا دەکۆڵێتەوە.
6. **ترانشومانیزم**:
بزووتنەوەیەکی فەلسەفی هاوچەرختر، ترانسهۆمانیزم، بەدواداچوون بۆ توانای مرۆڤەکان دەکات بۆ تێپەڕاندنی سنووردارکردنی بایۆلۆژی خۆیان لە ڕێگەی تەکنەلۆژیا و بەرزکردنەوە. فەیلەسوفان لەم بوارەدا مشتومڕ لەسەر کاریگەرییە ئەخلاقییەکان و داهاتووی ئەگەری پەرەسەندنی مرۆڤ دەکەن.
لە ئیسلامدا
1. **دروستکردنی ئادەم**:
**دروستبوون**: بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی خوای گەورە مرۆڤی یەکەمی ئادەمی لە گڵ یان خۆڵ دروست کردووە. قورئان دەڵێت: "لە خۆڵ و خۆڵ دروستی کرد، پاشان پێی وت: "بە" (قورئان 3:59).
**هەناسەی ژیان**: دوای پێکهێنانی ئادەم، خوای گەورە ڕۆحی خۆی هەناسە دا، ژیانی پێبەخشی. ئەمەش لە قورئاندا باسکراوە: "کاتێک من ئەوم (بە ڕێژەیەکی گونجاو) دروستکرد و هەناسەی ڕۆحی خۆمم بۆ دا، بکەونە خوارەوە بۆ سەری" (قورئان ١٥: ٢٩).
2. **دروستکردنی حەوا (هەوا)**:
حەوا کە بە عەرەبی بە هاووە ناسراوە، لە ئادەمەوە دروست بووە. قورئان لە چەند ئایەتێکدا ئاماژەی بەم بابەتە کردووە، وەک: "ئەی مرۆڤایەتی، لە پەروەردگارەکەت بترسە، کە لە یەک ڕۆحەوە تۆی دروست کردووە و هاوسەرەکەی لێ دروست کردووە و ژن و پیاوی زۆری لە هەردووکیان بڵاوکردووەتەوە" (قورئان ٤: 1)
3. **ڕۆڵ و ئامانج**:
**جێگری دەسەڵات**: مرۆڤەکان وەک جێگرەکانی خوا (خەلیفە) سەیر دەکرێن لەسەر زەوی، کە بەڕێوەبردنیان پێ سپێردراوە بەسەر دروستکراوەکاندا. قورئان دەڵێت: "بەڕاستی من دەسەڵاتێکی یەک لە دوای یەک لەسەر زەوی دەکەم" (قورئان ٢:٣٠).
**عیبادەت و گوێڕایەڵی**: مەبەستی سەرەکی دروستکردنی مرۆڤ بریتییە لە پەرستنی خوا و ژیان بەپێی ڕێنماییەکانی. ئەمەش لە ئایەتەکەدا جەختی لەسەر کراوەتەوە: "جن و مرۆڤم دروست نەکردووە تەنها بۆ پەرستنی من نەبێت" (قورئان ٥١:٥٦)
4. **کەوتن و لێبوردن**:
**نافەرمانی**: چیرۆکی ئادەم و حەوا نافەرمانی ئەوان لە خواردنی لە دارە قەدەغەکراوەکەدا دەگرێتەوە، کە کاریگەری شەیتان (ئیبلیس)ی لەسەرە. ئەم کردەوەیە بووە هۆی دەرکردنیان لە بەهەشت بۆ سەر زەوی.
**تەوبە**: بە پێچەوانەی هەندێک گێڕانەوەی دینی ترەوە، لە ئیسلامدا ئادەم و حەوا یەکسەر داوای لێبوردنیان کرد، کە خوای گەورە پێی بەخشی. قورئان باسی تەوبەکردنیان و ڕەحمەتی خوای گەورە دەکات: "پاشان ئادەم قسەی [وەحی] لە پەروەردگارەکەی وەرگرت، وە تەوبەی خۆی قبوڵ کرد. بەڕاستی ئەوە ئەو کەسەیە کە قبوڵکەری تەوبەیە، میهرەبانە" (قورئان ٢).
5. *کەرامەت و یەکسانی مرۆڤ*
ئیسلام جەخت لەسەر کەرامەت و یەکسانی سروشتی هەموو مرۆڤەکان دەکاتەوە. قورئان جەخت لەوە دەکاتەوە کە هەموو مرۆڤەکان لە یەک ڕۆحەوە دروست بوون و جیاوازییەکانیان لە ڕەگەز، هۆز، یان نەتەوە بۆ مەبەستی ناسینی یەکترە نەک بۆ باڵادەستی: "ئەی مرۆڤایەتی، بەڕاستی ئێمە ئێوەمان لە نێرەوە دروست کردووە و." مێینە و ئێوەی کردە گەل و هۆز بۆ ئەوەی یەکتر بناسن، بەڕاستی بەڕێزترینتان لەبەردەم خودادا ڕاستودروستترینە لە ئێوە" (قورئان ٤٩:١٣)
ئەم گێڕانەوەیە نەک هەر تێگەیشتنێکی بنەڕەتی لە بنەچەی مرۆڤ لە ئیسلامدا دابین دەکات بەڵکو وانەی قووڵی ئەخلاقی و ڕۆحی سەبارەت بە بەرپرسیارێتی و تەوبە و ئامانجی ژیان دەگەیەنێت
#quran #پەرەسەندن#ai #زانست #فەلسەفە#ئسین