Рет қаралды 88,592
Bağırovun tələbi ilə ailəsinə qoşulub Azərbaycandan qaçdı... Amerika alimləri bir şərqli gəncin nəzəriyyəsini ciddiyə almadılar. O isə səbrlə beynindəki toxumu Yaponiyiaya, SSRİ-yə əkdi və gün gəldi həmn toxum dünyanı lərzəyə gətirən bir vulkana çevrildi, hər şeyi kökündən dəyişdi. Biri var idi, qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi ilə adını Aristotel, Eynşteyn kimi alimlərlə eyni mərtəbəyə qaldıran, beynini Amerikaya, meyitini Azərbaycana etibar edən Lütfi Zadə...
Lütfi Ələsgərzadə 1921-ci il fevralın 4-də Bakının Novxanı kəndində, Rəhim Ələsgərzadə və yəhudi əsilli rus uşaq həkimi olan Feyqa Moiseyevna Koremanın ailəsində dünyaya gəlib. Onun atası Rəhim Ələsgərzadə İranın Ərdəbil şəhərində ziyalı ailəsində dünyaya göz açıb. Birinci dünya müharibəsi illərində Ərdəbildən Bakıya köçüb və burada ticarətlə məşğul olmaq qərarına gəlib. İranda dostları və qohumları vasitəsilə külli-miqdarda kibrit alaraq onu Bakıya gətirib və kibrit satışını təşkil etməklə güzəran qurub. İşgüzar fəaliyyəti ilə yanaşı həm də Azərbaycan Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində təhsil alıb və İranda çap olunan həftəlik qəzetlərin Bakıdakı müxbiri kimi çalışıb.
1933-cü ildə sovet vətəndaşlığını qəbul etməyən ailə Bağırovun göstərişinə əsasən 24 saat ərzində ölkəni tərk etməli olublar.
Üçüncü sinfə qədər Bakıda, 16 nömrəli məktəbdə rus dilində təhsil alan Lütfi Zadə Tehranda ingilis dilində yazıb oxumağa məcbur olub. Rus klassiklərinin əsərlərinin hamısını orijinalda oxuyub. Sonralar Lütfi Zadənin Tehran dövrü barədə öz xatirələrini qələmə alan arvadı Fey yazır: “Ərimi ilk dəfə görəndə 12 yaşım vardı. Ruscası əlaydı. Kitabxanasında 2000-dək kitab vardı. Hamısı da rus dilində. Lütfizadə 1931-ci ildə ailə İrana sürgün edildiyi zaman öz kitablarına unutmur. İki min nüsxəlik bu nəhəng kitabxanasını Tehrana aparır”.
Lütfizadə Litvadan İrana qaçmış yəhudi qızı, gələcək həyat yoldaşı Fey ilə də Tehranda təhsil aldığı “Alborz” məktəbində tanış olur. Onlar ailə qururlar. Lütfizadə Feyi də götürüb Amerikaya köçür. Fey həmin günləri belə xatırlayır: “Bakıya təzim etmədən o, görünür öz nəzəriyyəsini elan etmək istəmirdi. Amerikada əvvəlcə bir o qədər də ciddiyə almırdılar Lütfini. Bu ideyaya əvvəlcə yaponlar, bir də Sovet alimləri dəyər verdi. O, bu nəzəriyyəsini eyni vaxtda həm SSRİ elminə təqdim etdi, həm də Amerika alimlərinə. Moskvanın ”İnformasiya nəqli məsələləri" dərgisində çap olunan məqaləsini o özü ruscaya tərcümə etmişdi. Buradakı əsas elmi ifadələri məhz özü zərgər dəqiqliyi ilə ruscaya uyğunlaşdırmışdı. Əfsus, Lütfinin bu novatorluğu rusları deyil, yaponları qəflət yuxusundan oyatdı. O sübut etdi ki, rəqəmlər dəqiq, bəsit deyillər. Onların qəbul etdiyimiz sərhədləri bizi əsl mahiyyətdən uzaq salır. O sübut etdi ki, ağ və qara rənglər bir-biril kəskin srhədlərə malik deyil. Ortada çox sayda naməlum ölçülər, rəqəmlər, hələ öz işarəsini, adını qazanmamış anlayışlar var”.
Lütfi Zadə Allaha inanan adam olub. Deyilənə görə o, hər bir addımında Allahın adını çəkir, “Allah mənə nə qədər ömür veribsə, o qədər yaşayacağam”, deyirmiş. Tehranda tələbə olanda isə gündə beş dəfə namaz qılırmış. Ömrünün son illərində isə müsəlman qaydaları ilə dəfn olunmasını vəsiyyət edib.
Uzun illər Amerikada yaşasa da, Azərbaycan yeməklərini - səbzi-qovurmanı, badımcan dolmasını, borş və peraşkini çox sevib. Evdə daha çox Azərbaycan yeməklərinə üstünlük verib. Daha çox səbzi plov, badımcan, tikə, lülə kabab yeməklərini xoşlayıb. Evdə xanımı və yaxınları ilə danışan zaman Azərbaycan sözlərindən istifadə etsə də, daha çox rus dilində danışmağa üstünlük verib.
O, illər öncə xanımı ilə birlikdə qərar verirlər ki, dünyalarını dəyişəndə kremasiya olunsunlar. Xanımı dünyasını dəyişəndə bunu edirlər. O, ölənə qədər xanımının külünü evində saxlayır. Lütfi Zadə isə sonradan qərarını dəyişir. Müsəlman qaydası ilə dəfn olunmasını vəsiyyət edir. Xanımından sonra isə cəmi bir il yaşayır. Vəsiyyətinə əsasən ölümündən sonra Bakıda Fəxri xiyabanda dəfn olunur.
Professor dəfn olunanda oğlu Norman Lütfizadə başqa şəhərdə olduğundan dəfn mərasiminə gələ bilmir.
Nəhəng alim beyninin bütün məhsulunu elmin qədrini bilən insanlara həvalə etdi, meyitini xatirələrə dəyər verən bizə təslim qıldı.
Lütfi Zadənin anası yəhudi, atası azərbaycanlıdır. Yəhudilər nəsli ana xətti ilə davam etdirdiklərinə görə Lütfi Zadəni yəhudi hesab edir, biz isə əksinə, onu ərdəbilli Rəhim kişinin oğlu kimi sevirik!
Kaliforniyada "İnformasiya Texnologiyaları üzrə Zadə İnstitutu" yaradılıb.
Biz də, Bakıdakı qəbrinin üstündə isə mötəbər bir abidə ucaltmışıq. Neapol dairəsindən üzü Babək prospektinə gələn küçəyə də Lütfi Zadə adını vermişik.
Başqa neyləməliyik?