Połowa maja, czas na zbieranie młodych pędów sosny, dawnej przekąski polskich pasterzy

[@herkulesx9021]

Witaj Łukaszu ja już połowę słoja na zbierałam,właśnie stoi na słoneczku ale że w ubiegłym roku pomogło mojej rodzinie w czasie choroby,lecz miałam zbyt mało bo szybko mikro zapas się skończył,nie mogę patrzeć jak ludzie zrywają całe pędy nie pozostawiając szczytów i jak później ma być dobrze jak łamią nawet gałęzie, pozdrawiam z całego serducha 😁👍👋👋🍀

[@Nutrimaniak]

Podczas zbierania pędów sosnowych pamiętajmy żeby nie niszczyć nadmiernie drzewa, nie łamać gałęzi lub co gorsza wierzchołków drzew. Co roku w maju spotykam się z połamanymi wierzchołkami stosunkowo młodych sosen, złamanych tylko po to żeby zebrać z nich wszystkie pędy.

[@krzysztofwaleska]

Dlaczego to takie złe? Nie będzie się nadawać na deski? Drzewko sobie poradzi. ,,Uprawy leśne'', czyli wszystkie lasy w moim rejonie od takiego traktowania stają się mniej opłacalne do wyrębu. Nie wiem co gorsze a co lepsze. Dlatego pytam dlaczego złe.

[@Nutrimaniak]

@@krzysztofwaleska w okolicy kilka lat temu ktoś sobie zalesił pole kilkudziesięcioma sztukami drzew, w tym sosnami, po czym przyszedł taki jeden z drugim i zbierając pędy, złamali wierzchołki kilkunastu drzew... Podobne obrazki widziałem też w innych regionach. Szanujmy własność i pracę innych, zwłaszcza jeśli drzewa nie należą do nas. Korzystajmy ale nie czyńmy poważnych strat.

[@Mkar16]

Ja mam takie dwie zasady Nie zrywam z drzew niższych jak 2,5 m i nie ruszam korony - nie ma wtedy ryzyka że drzewo „zkarłowaceje” niech rośnie dalej w górę 😉

[@Yes-hf6cw]

@@krzysztofwaleska Jak okaleczysz drzewko na uprawie leśnej to zostanie wycięte po prostu 80-90 lat wcześniej bo nie trzyma się takich sztuk, które jakiś idiota zniszczył.

[@zachbaum08]

Wszystko zależy czy zrywa pędy sosny melina bezduszna, czy też człowiek rozumny. Żaden człowiek rozumny nie oberwie do zera pędów a tym bardziej nie oberwie ich z wierzchołka drzewa.

[@aniaania3952]

3 lata temu zebrałam jakieś pół litra pędów sosny. Posiekałam i zalałam miodem. Postały sobie w chłodnym miejscu. Miód, był świetny na zaziębienia, a pozostałe z tego pędy zalałam wódką i jeszcze była z tego nalewka. 👍😊

[@teresapechta8726]

Witaj Łukaszu,ja z młodych pędów sosny robię syrop,a po zlania syropu pędy zalewam alkoholem i robi się pyszna nalewka😊pozdrawiam.

[@jacekswiech530]

Jednym okiem zerkam na Łukasza, drugim na słój wypełniony pędami sosny. Ale uszy mam do góry jak młody ryś, bo oto garść wiedzy uzupełniającej, parę informacji których nie znałem. Dziękuję profesorze! Dodam: uważajmy też na robaczki, ja przyniosłem do domu dwa kleszcze czające się w zakamarkach młodych pędów.

[@marzenagajos3342]

Wczoraj zbierałam pędy i inne rośliny. Dziś wyciąganie kleszcza na dzień dobry- pierwsza czynność dzisiaj.

[@lucynakwiatek2483]

@@marzenagajos3342 Marzenko jak to robisz

[@kubarlov]

Pod nalewkę to się zbierało 2-3 tygodnie temu, kiedy były kruche i łamliwe (żywiczne, o większej ilości terpenów), a nie teraz jak już są elastyczne i zielone 🙂 Tylko tą nalewkę leczniczą to nie robi się w dalszej kolejności po cukrze, bo wtedy to są popłuczyny, a zalewa się wczesne pędy od razu spirytem i dopiero taki spiryt z maceracji miesza się 1:1 z miodem - taką miksturę bierze się po pół łyżeczki i nie połyka od razu, tylko trzyma jak najdłużej w ustach (terpeny w większej ilości podrażniają żołądek)

[@kubarlov]

A finalnie do miksu dodaję jeszcze kapkę bursztynówki i nalewki z kitu pszczelego 😋

[@tabletsamsung3606]

Widzę, że niektórym bardziej o nalewki chodzi niż o lek. Leku nie bierze się dużo a nalewkę można sobie podrynkowac, a co!

[@meping3610]

Od wielu lat robię syropy i nalewki z pędów sosny ale także z młodych szyszek polecam bardzo dobre na bóle gardła 😁👍

[@sezonburz2009]

W zeszłym roku nazbieralem pędów ale niestety nie puscily soku. Za późno zerwane?

[@meping3610]

@@sezonburz2009 one nie puszczą soku trzeba je zasypać cukrem i to się rozpuści w sok lub zalać 60% spirytusu i po 6 tygodniach zlać i zasypać cukrem pędy po 2 tyg połączyć czekać kilka miesięcy i wspaniały syrop bedzie

[@sezonburz2009]

@@meping3610 No właśnie w tym rzecz ze zasypane cukrem, nie puściły soku. Staly 3 tygodnie i nic. Dlatego pytam.

[@staho9796]

To nie można tego spirytusu samego wypić bez czekania ?

[@meping3610]

@@sezonburz2009 być może były już za suche w takim wypadku trzeba trochę podgrzać w garnku i coś się uratuje lub zalać rozpuszczonym cukrem (stropem)

[@Robert-mh8mq]

W zeszłym roku zrobiłem syrop i nalewkę po raz pierwszy.Są super teraz też zrobię.Ja użyłem takich już rozwiniętych.Pozdrawiam.

[@herkulesx9021]

Muszę dodać bo pominęłam ten fakt,ja zbieram zarówno z tą brązowa otoczka jak i później te zielone,z otoczka nie przeszkadza mi w syropie a zielone zbieram na nalewkę, pozdrawiam serdecznie i dziękuję za ten filmik 👍👍😁👋👋🍀

[@pietruczaniselzbieta4046]

Super, syrop na zimę przepyszny,a nalewka jeszcze leppsza❤

[@mariaiksinska916]

M. I. Ja zbieralam Sosne kilka lat temu. Robiłam syrop przez kilka lat. Bardzo pyszny polecam. Pozdrawiam.

[@Contemplation1977]

Miło Cię widzieć Łukaszu... zawsze cenne rady. Dziękuję. 👍👌😊

[@marekk6987]

Miód pitny trójniak na pędach sosny plus młode listki czarnej porzeczki, jest super👍

[@dariuszzakrzewski9149]

Jak , że nie chce mi się biegać po drzewach. Od lat prowadzę sobie taką mini plantację. Po prostu skubię końcówki młodo nasadzonych sosen i prowadzę w formie niskopiennej. co rok zbiory większe i można rwać bez drabiny. A przy okazji mam żywopłot.

[@Mkar16]

Ja zbieram pędy od trzech lat i w tamtym roku zebrałem ich trochę na początku kwietnia bo potrzebowałem naleweczki na majówkę 😁 Syrop jak i nalewka wyszły wyśmienicie z tą różnicą że smak jest o wiele bardziej żywiczny 🤔 „naleweczka zrobiła furorę” 😁 więc jak najbardziej polecam „męczyć się” w kwietniu przy zrywaniu pędów 😉 (7 h - 5L) 😁

[@jaceksmal59]

Właśnie wracam z pędami 🤪👍 pozdrawiam.

[@RavenX855]

Dziękuję Ci za dzielenie się wiedzą. Oby tak dalej ❤

[@SLAVIK1975]

Dziękuję i pozdrawiam.

[@aleksandratas354]

Dziękuję za pomysł z przekąska czekoladowa .

[@szuszilla2690]

Ja robię pesto z parmezanem do makaronu. Pycha! Zdejmuję brązowe otoczki.

[@violetdavis4621]

Uwielbiam zapach i smak tego syropu

[@krzysztoflisiecki4289]

witam ,ja zbieram z powłoczką ,gdyz intuicja podpowiada mi iz wiele wartosci ma ona sama w sobie ...duzo radosci z zycia dla wszystkich ...:)

[@XDJawamdam]

Noi wszysko

[@krystynalenatlatliktarska30]

Dziękuję ❤

[@krzysztofslezak5422]

Pamietam że zbierało się pędy młode, jeszcze brązowe. Od tamtego roku wróciłem do tradycji i dalej tak robię😃

[@jackusplackus258]

I ja oglądający wieczorem,popijając herbatkę z tegorocznym syropkiem,pozdrawiam dziękuję.

[@darekkruk3028]

Nastawiam z brązowym kożuszkiem i syrop nie jest goszki. Próbowałem zrobić syrop z czarnej sosny i himalajskiej ale był okropny. Może spowodował to jakiś grzyb? A więc nastawiam tylko pędy sosny zwyczajnej. Kiedy pędy są nastawione ważne by wąchać badając tym samym kiedy zlać syrop. Z dnia na dzień pachnie coraz bardziej obłędnie ale jeśli przekroczy się pewien moment to wyczuje się zapach fermentacji. A wtedy już nie jest dobry.

[@kerdaw]

A te pędy z sosny które zostaną od syropu można zamrozić i tym samym mamy sosnowe lody o każdej porze roku. Nie dziękujcie mi, wiem że jestem genialny

[@davidsparrow5953]

Dobre? :O

[@kerdaw]

@@davidsparrow5953 ogólnie to spróbuj jesz pęda dziamgasz go w buzi wysysasz sok a te trociny trzeba wypluć :) Pyszne

[@kilkaminut]

Właśnie zebrałam ze swojej starej sosny, a tutaj wskoczył filmik... 😊Będę pierwszy raz probowac zrobic syrop a pozniej nalewkę. Lubię takie iglasto ziołowe smaki.

[@krzysztofwaleska]

Nie zalewać pędów spirytusem! Nie ma drogi na skróty. Najpierw cukier, filtrowanie, ew. płukanie. Znów filtrowanie, czekanie na osad na dnie i zlewanie czystego. Na sam koniec spirytus. Nigdy 99%, tylko nalewkowy, czyli wstępnie osłabiony.

[@margolisia1729]

I znowu muszę ruszać do lasu 😆 Syrop już się robi ale muszę koniecznie spróbować tych kwiatostanów w czekoladzie.

[@hannajolanta3841]

Nie przetwarzajcie zrywajcie caly rok oczywiscie degustacja na spacerze.podziekujecie,Poznacie watosc., co sie dzieje.,po Spozyciu.

[@karolkwasior]

Ja wczoraj robilem syrop i tą otoczke brazowa staralem sie oczyścić, ale dzis jade zbierac na nalewke i bede zostawial całe takie jakie sa.

[@magorzatatomczok5012]

Co roku robię syrop z pędów sosny. Daję pół na pół cukier i miód.. Pędów sosny nie wyłamuję nigdy. Biorę w garść przyrosty i noźyczkami ścinam ok.połowę. Dlaczego tak? Sosna nie ucierpi a jedynie bardziej się rozkrzewi. Pozdrawiam wszystkich.

[@jolantakalinowska7240]

Nożyczkami miażdży pani końcówki. Wylananie nie uszkadza pędów.

[@mijjac777]

Ja niczego nie oskubuje i syropek jest pierwsza klasa. Naleweczka równiez ;) Musze sprróbowac pedów w czekoladzie , bo nigdy nie jadłam :) Pozdrawiam

[@kamilbrzeski7251]

Święte słowa, należy zachować umiar. Niegdyś nie zachowałem umiaru podczas konsumpcji nalewki z pędów sosny we wspaniałym towarzystwie i cały następny dzień odbijało mi się terpentyną 😂 Inną rzeczą jest, ze smak tego trunku jest tak wspaniały, że nawet święty by zgrzeszył.

[@tabletsamsung3606]

Święta nie jestem a nie pije bo znam lepsze smaki 😊

[@bajkac671]

Panie Łukaszu, bardzo dziękuję za mądre, pouczające filmiki . Jeśli chodzi o syrop to mam pytanie w jakiej proporcji go robić i czy z cukrem, czy raczej z miodem? Pozdrawiam serdecznie 🤗

[@szymonkrazynski4958]

Moja babcia uczyła mnie zbierać, zbierało się później jak już ta brązowa skórka spadła. Połowa zbioru była zasypywana cukrem tak jak w filmie. Druga połowa była zalewana denaturatem, oczywiście nikt tego nie pił. Ta powiedzmy nalewka była używana w następnej zimie lub podczas wiosny do nacierania skóry szczególnie na piersiach podczas infekcji. Czy to faktycznie działało, nie wiem. Na pewno rozgrzewało, dodatkowo fajny sosnowy zapach trochę pomagał w oddychaniu w czasie choroby. To tyle o innym zastosowaniu.

[@tabletsamsung3606]

O nacieraniu nie słyszałam. Ale gdyby nawet to denaturatu bym nie dodawała. Co bimbru nie ma? To może sąsiad ma......

[@olachaberek4566]

Sama myśl o zapachu denatutratu przyprawia mnie o mdłości! Może lepiej spirytus albo wódka?

[@rokoski]

Zbierać albo kupić syrop pini w aptece ;)

[@82PrzemekW]

Właśnie o tym myślałem😊 Dzięki❤

[@mariatomczyk8553]

Pędy sosny już cukrem zasypane.... na słoneczku dojrzewają, a za chwilę będę zbierać szyszki.... i też cukrem zasypię. A po odcedzeniu pysznego soku szyszki zalewamy 70% al..... i....za 3 miesiące mam.... pyszną szyszkówkę. Syrop dla dzieci a szyszkówka dla dorosłych!

[@mariatomczyk8553]

A igły sosny dodaje do mięsa duszącego się na sos. A przy kaszlu i problemach płucno- oskrzelowych robię sobie herbatkę! Sosna to wspaniałe drzewo!

[@marekkubala7254]

Ja używam tych z powłoczką, ale na nalewkę. Teściowa robi z tego syrop, z którego, jeśli zalega, w następnym roku robię niesamowite w smaku wino. Co do szyszek, to nie tylko w Gruzji, ale także w Rosji robią "warienije" na młodych szyszkach sosnowych, zwłaszcza na sośnie syberyjskiej.

[@mysilis1357]

My wczoraj zbieraliśmy i syrop już się dziś robi😁

[@poland_stronk3044]

Kisi się ;D

[@kugar478]

Akurat zaraz idę zbierać❤ Ale trafiłeś 😂

[@amixo1]

Konfitura z zielonych szyszek do mięsa jest pyszna

[@sebastianmorkisz4105]

Witam serdecznie i pozdrawiam

[@MGmg-pv7hh]

Dziś próbowałem! Pyszne!

[@lukaszjankowalski]

Pędy sosny są fantastyczne. Świetna sprawa. Mam pytanie odnośnie zielonych szyszek, czy to prawda, że warto również robić z nich syropy i nalewki?

[@magmil5611]

Jeżeli robimy syrop to z tymi brązowymi łuskami. Działa skutecznie na odporność i infekcję dróg oddechowych. Skrapiam spirytusem a później zalewam miodem. Tak stoi 2 tyg na słońcu, przecedzamy przez gazę i gotowe.

[@annarudnicka5321]

Też tak robię 😊 wiele lat i nigdy nie był gorzki i pyszny. Dziękuję i pozdrawiam.

[@magdaw1844]

przyszedł czas zbierajmy❣

[@brenbren9432]

Też robię każdego roku. Super działa. Tylko jak to jest z tym zbieraniem w lasach państwowych, podobno nie wolno?

[@beabata8110]

A jakie są inne lasy? Prywatne ? A grzyby? Tez pytasz czy wolno? Czy nie wolno?

[@joansca4121]

witam i pozdrawiam

[@leszekzet6911]

Zawsze czekam , aż się lepiej rozwiną ,,,,

[@mieszkanieiwicka9882]

Może nie jest to na temat ale zastanowiła mnie ostatnio jedna rzecz ... dlaczego maki rosną przy torach ??? może ktoś wie ?

[@NonStopTHC]

najlepsza naleweczka na świecie

[@davidsparrow5953]

Już po zbiorach, robi się syrop :D w tym roku wyjątkowo nie robię nalewki

[@piotrijolantagaosz3688]

Moja mama i babcia zbierała młode pędy świerka.

[@MegaPierzak]

Panie Profesorze, dziadek pokazał mi też żeby robić syrop z młodych zielonych szyszek i taki też jest dobry.

[@i_graszka]

Ja rok temu zalałam szyszeczki mieszanką miodu i oleju (1:1) - wedle zaleceń A. Kudlińskiego. Polecam.

[@Skryptorium]

Panie Łukaszu, mam pytanie: Czy jest jakaś literatura poradnikowa, która szczegółowo wskazuje co zbierać i w jakiej porze roku? Tak, żeby czasem nie zapomnieć o jakichś roślinach, które daje nam natura, a które możemy po prostu przeoczyć? Pozdrawiam

[@martita19835]

O, też się chętnie dowiem.

[@klaudiaw3038]

Tak, książki Pana Łukasza ;)

[@ff125]

Podpinam się 😊

[@sita4611]

Jest mnóstwo książek zielarskich.

[@piotr.leniec-lincow5209]

Moj ojciec uwielbiał te pędy . Zrywał je i wsadzał do nosa spacerujac po lesie .

[@sebapl114]

Wspaniale smakują smażone w cieście, trochę z nimi roboty bo trzeba się pozbyć tych gorzkich igiełek, polecam ...wszyscy moi znajomi jednak przerażeni co ja też mam odwagę lub szaleństwo jeść hehe

[@yilingpatriarch31]

Mógłbyś proszę dać mi na to przepis, może kiedyś uda mi się zebrać trochę tych pędów 😅

[@angelaz907]

To jest takie pyszne, że szok

[@piotrwasowski981]

A pyłek sosny? Dobry dla panow w srednim wieku 🙂😎, polecany w większości przypadków cukrowy ulep to chyba słaby pomysł. W Gruzjirobi sie dżem nie tylko z młodych szyszek, również z mlodych orzechów. Pozdrawiam

[@warzywowozdrowo]

Syrop świetny na ból gardła.

[@alinanowosad987]

Dzień dobry ❤ja obsługuje te łuski, jakieś takie nie fajne.😂

[@Masters.40]

Wczoraj byłem na tym i dziś zrobione 😃😃

[@modryganek]

A jako przekąski to gotujemy, obsmażamy? Jak jedli je pasterze? Na surowo? Pozdrawiamy z Mazur Zachodnich!

[@rzeznikkleofas8696]

A jaka jest różnica między syropem z pędów z męskimi kwiatostanami a tymi zwykłymi(nie licząc ew.pyłku)? Przyznam się, że je zawsze mies,ałem przy nastawię syropu.

[@makrofaguss]

Pędy zasypuję cukrem i zawsze dodaję do nich wódkę. To pozwala zmniejszyć ilość użytego cukru i mieć pewność że w czasie maceracji nie zaczną fermentować lub co gorsze pleśnieć! Tak zaprawiony syrop pomaga w czasie przeziębienia i infekcji dróg oddechowych i pysznie rozgrzewa jeśli doda się ciut więcej alkoholu🤣 Taki syropek robiła moja babcia i mama. Teraz robię go ja. Piłem go jako dziecko i w alkoholizm nie wpadłem 🤣 Podobno pędy można też usmażyć jak kotleta. Nie próbowałem jeszcze tego robić, ale mam na to ochotę!

[@marcinwodarczyk8596]

Witam. Mam pytanie,ile można taki syrop przechowywać?

[@aldonagaweda3857]

Dziekuje za przypomnienie - zbieram co roku z sosny.Innego nie probowałam ale wypróbuje. A jak z nalewką? czym zalać i jak długo i na co? prosze doradzic pozdrawiam z Raciborza

[@marekdarkowski5759]

Czy do wyciśnięcia pędów sosny zalanych miodem po okresie stania używacie wyciskarek?

[@tomaszkowski]

I mnie młode pedy, jeszcze w brązowych koszulkach. Jednak w całości idzie na leczenie. Kulinarnie jeszcze nie gościlo. Jestem ciekaw czy w swoim składzie pędów znajdzie się pycnogenol. Podobno jest ale ciężko to zbadać bo w gatunku nadmorskim to jest. Dziękuję za dim.

[@WiejskieInspiracjePL]

Pierwszy raz będziemy zbierać. A na naszym siedlisku jest kilka tysięcy sosen więc... ;) Zapraszamy na kanał ;)

[@milivanili3791]

Te przekąski z czekoladą są bardzo intrygujące.

[@borowa9118]

Pamiętam jak z prababcią robiłyśmy syrop😊

[@wszystkosieprzyda]

Uff, już myślałem, że się spóźniłem.

[@Z_N_A_K_I]

❤Super ❤dzięki❤

[@sita4611]

W ksiazkach z ktorych sie uczylam jest napisane by zbierac pędy sosny do 8cm i gdy sa jeszcze w łupince, co roku stosuje sie do tej zasady a tu jest inaczej i teraz pytanie czy obie metody sa dobre?

[@kacpermalinowski9910]

Ja w tym roku ruszyłem na zbiory, omijałem pędy na których była mszyca, nazbierałem ponad 5 litrów. Wracam do domu a z pędów zaczęła wychodzić mszyca. Zwracajcie uwagę na wszelkie robaczki, pasożytujące na zbieranych surowcach. Jeżeli ktoś ma nadmiar pędów proszę o kontakt w komentarzach ;)

[@annaanielska]

A czy zerwane dwa tygodnie temu, kiedy nie pykiły też będą miały swoje właściwości ?

[@adakowal3315]

Każdych..🙂🖐👉💪🤝👏👍👉👌

[@halinanowak9672]

Proszę o pomoc! Zrobiłam syrop z sosny,moje pędy urwałam na swojej działce syrop stał tydzień, jest super, natomiast córka robiła identycznie,a pędy sosny rwała w lesie i tu mam pytanie i proszę o pomoc, jej syrop stał również tydzień, ale jest bardzo gęsty, niewielka ilość syropu była na parapecie i jak zastygła po ok dwóch godzinach skrobała skrobaczka, dlaczego taki jest gęsty? Co za przyczyną, proszę o pomoc, z góry dziękuję

[@pawebatyra1819]

Raz nalewkę z pędów sosny próbowałe i była niezwykle rozgrzewająca. Aż się zdziwiłem.

[@dowrony]

Ja zbieram je trochę później kiedy są większe i mają w sobie mnóstwo soku.

[@ukaszkos9563]

Ale tego Cisa trzebaby zjeść bardzo dużo, żeby było to aż tak niebezpieczne. Można się co najwyżej zatruć

[@ukaszrajek4571]

Człowieku doucz się i nie wprowadzaj ludzi w błąd ! Cis jest cholernie trujący. Szczególnie igły w zimie mają największe stężenie trucizny. Czas od zażycia dawki trucizny do zgonu to max 5 godzin. Chcesz to jedz ale nie wypisuj swoich mądrości w internecie !

[@lexistenceestailleurs]

😍😍😍

[@annasowinska8384]

A jaki pyszny i aromatyczny syrop

[@Bemx2k]

Mam dookoła działki ,czas je przyciąć co by sosny zagęścić

[@kikanos2]

ja sosny na podworku mam male i geste i co roku skracam zeby ladne byly. a syropu nie robilem nigdy

[@jurafest1000]

Sosnowy syrop własnej roboty ukoił kaszel covidowy a nic nie pomagało!

[@Venom-gs4nz]

ale zarazy nie przepedzil ;)

[@ajki9214]

😂😂😂

[@szymonszelest9809]

Takie akurat zbieramy

[@marcinmarcin6050]

A czy syrop z mixu męskich kwiatostanów i pędów też wyjdzie?

[@kasiakasia3260]

Oj 10 ta jestem😂

[@tabletsamsung3606]

Konwalia jest pod ochroną. Powinien być mandat!

[@dexxterek]

Pyłek sosnowy jak zbierać?

[@MuchoMorek696]

Igły, szyszki i pędy sosny są trochę lepkie od żywicy i ... pewnie sporo syfu się do nich przykleja, szczególnie chodzi mi o "opryski z góry". Czy warto zbierać to i karmić się chemią i wszelkimi dodatkami z nieba rozsianymi przez samoloty ?

[@OskarGor]

Mega syrop

[@Lechoslowianin]

- syrop Pini

[@zbyszek9202]

smacznie tak sobie pożuć młode pędy

[@artursyndatis1390]

A co na to leśniczy na zbieranie tych pędów sosnowych? Czy jest to legalne?

[@danielxc717]

Lesniczego należy mieć w dupie i zbierać pędy z głową.

[@henrykazuchowska1425]

Konwalie sa pod ścisłą ochroną!