Ўрхун-Энасой ёдгорликларининг топилиши ва ўрганилиши тарихи | Javohir

"Жавоҳир" кўрсатуви
"Ўзбекистон тарихи" телеканали
Ўрхун-Энасой ёдгорликларининг топилиши ва ўрганилиши XVIII асрдан бошланади. Рус хизматчиси Ремезов бу ҳақда дастлабки хабарни беради. Швед зобити Иоганн Стралленберг, олим Мессершмидт ёдгорликларни Европа илм аҳлига илк марта тақдим қилган эдилар.
Маълумки, туркий халқлар ўз давлатига эга бўлган энг қадимги дунё қавмларидан биридир. Ўрхун-Энасой обидалари ана шу тарихни бадиий тарзда ҳикоя қилади. Улар Ўрта Осиёдан бошлаб Дунайгача бўлган улкан ҳудудда ўз давлатларини идора қилишган. Ёдгорликлар, асосан, VI - VIII аср воқеаларини акс эттиради.
V-VI аср ўрталарида дунё харитасида Турк хоқонлиги деган мамлакат юзага келган. Бу мамлакат Ўрта Осиё, Еттисув, Шарқий Туркистон, Олтой ўлкаларидаги турли қабила ва халқларни бирлаштирган эди. Бу ерлар географик жиҳатдан ниҳоятда қулай, бунинг устига Европа ва Шарқий Осиёни боғлаб турувчи, “Буюк Ипак йўли”нинг устида эди. Шунинг учун ҳам туркийлар яшайдиган манзилларга қизиқиш катта бўлган.
Турли қабила ва элатларнинг доимий ҳукмронликка интилиши одатдаги ҳол эди. Бундан душманлар ҳам фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Ташқи душманга қарши ҳамкорликда курашиш қабила ва элатларнинг бирлашишига олиб келди ва 545 йилда Турк хоқонлиги юзага келди. Бу хоқонлик VIII асргача ҳукмронлик қилди.
Тошбитикларнинг катта қисми ана шу хоқонликнинг ўзига хос бадиий солномасидир. Ёдгорликларни бутун дунё туркийшунослари илмий жиҳатдан ўрганмоқда. В. Томсон ва В. Радловдан кейин С. Малов, С. Кляшторний, И. Стеблева, Ҳ. Ўрхун, Т. Текин, Нажиб Осим, Г. Айдаров, ўзбек олимларидан А. Қаюмов, А. Рустамов, Ғ. Абдураҳмонов, Н. Раҳмонов, Қ. Содиқов ўрганишган.
Ёдгорликлар ҳозирги ўзбек тилига бир неча маротаба табдил қилинган. Руний ёзувдаги ёдгорликлар фақат тошга битилган эмас. Уларнинг қоғозга, турли буюмлар (кумуш кўзачалар, ёғоч, тери, ойна, қайиш тўқаси)га ёзилган намуналари ҳам бор.
Масалан, “Ирқ битиги” (“Таъбирнома”) қоғозда ёзилган.
Сўзни “Тўнюқуқ” битиктошидан бошлайлик. Тўнюқуқ - шахс номи. У иккинчи турк хоқонлигига асос солган Элтариш хоқонининг маслаҳатчиси ва саркардаси бўлган. Тўнюқуқ “Турк Билга хоқон давлатида бу битигни ёздирдим” дейди. Билга хоқон Элтариш хоқоннинг ўғли эди. Битиктошдаги воқеалар Тўнюқуқ тилидан ҳикоя қилинади: “Мен - Доно Тўнюқуқман. Ўзим Табғач давлатида вояга етдим. Турк халқи Табғач давлатига бўйсунар эди…”
Сўнг ана шу даҳшатнинг - туркийларнинг ўз эркини қўлдан бериб қўйишларининг сабаби айтилади: “Турк халқи бошбошдоқликка, ўзибўларчиликка, бепарволикка йўл қўйди…”.
Мустамлака азоби, ўзга халқ таҳқири ёдгорликда қисқа ва лўнда, аммо ниҳоятда таъсирчан тарзда ифодаланади: “… Табғачга таслим бўлганлиги учун Тангри, ўл деган, шекилли, турк халқи ўлди, йўқ бўлди, тугади. Турк Сир халқи ерида бирорта ҳам уруғ қолмади”. Тўнюқуқ етти юз кишини бирлаштириб, “шад” деган унвон олади. Бу турк хоқонлигидаги энг олий даражадаги ҳарбий унвонлардан бири эди. Тўнюқуқ Бўгу тархон ҳамда Элтариш хоқон (Кул тигин ва Билга хоқоннинг отаси) билан бирга мамлакат мустақиллиги, эл-юрт фаровонлиги, юрт осойишталиги, чегаралар дахлсизлиги учун тинимсиз кураш олиб борди. У бу курашларнинг олдинги сафида эди. Аммо душманлар ҳам тинч ўтирмади. Улар кучларни бирлаштириш пайига тушишди. Тасвир давомида вазиятнинг кескинлашиб бориши, бунинг натижасида Тўнюқуқ шахсиятидаги кучли нуқталарнинг тобора кенгроқ очилишини кузатиш мумкин. Хусусан, буюк саркардаларга хос бўлган таваккалчилик, довюраклик, жасорат, журъат, баъзан ниҳоятда кескинлик, чўрткесарлик, айни вақтда босиқлик, вазминлик хислатлари бу тасвирларда аниқ кўриниб туради. У катта тажриба эгаси сифатида намоён бўлади.

[@user-ic7eo9uc7y]

Курсатув учун катта рахмат. Халк бесавод блогерларнинг оркасидан юриб видеоларга тушмасдан, бировларнинг гийбатини килмасдан, мана бундайин курсатувларни куриши керак. Такдир такозаси билан яна шу ерларга келиб колганимизга хайрон коламан.

[@user-tm6hh7jo4o]

Рахмат сизларга

[@jaloliddinjoraboyev9820]

Zo‘r gap yo‘q Yozuvdegi ma‘nolani yanayam kengroq tarjima qibersela zo‘r bo'lardi

[@user-tq4qh3vi9c]

Ассалому алайкум Ман хоразм урганчданман узбекистон хоразм юртида тугилиб усганимдан фахрланаман юртимга❤❤❤ жоним фидо

[@firdavsjorabekov6182]

Ajoyib malumotlar uchun rahmat

[@shohzodbekkomil3021]

Mashallah

[@user-ht7jk6dd5m]

Кыргызстан 🇰🇬🇰🇬 алга туркий тилдүү өлкөлөр

[@muhammadabdulloh3335]

Men turkman qoraqolpoq turkiman uruĝim qangli.Öĝiz turklari otamni onalari .

[@user-kf7zk2wv3c]

Rahmat

[@hhhtimtimtim]

Faktlarni olib chiqish kerak. Tariximiz haqida ochiq baralla gapirishimiz kerak!

[@sabriddinnishonov3603]

Albatta organishimiz shart VA zarur bu bitikni chuqurroq organish kerak

[@Hojiakbar-ui8ij]

Уйгурларни куткаришга бизларни лойик килгин

[@ZafarXujnazarov]

👍

[@sayfitogo3994]

РАХМАТ МАНА ШУНДАЙ ИЛМИЙ МАЬЛУМОТЛАРНИ КУПРОК ЧИКАРИШ КЕРАК, ЛЕКИН БИР НАРСАГА АЧИНАМАН АРЗИМАГАН ИККИ ГИЙБАТЧИНИ СУХБАТИНИ 1 СОАТДА 10 МИНГ КИШИ КУРАДИ, ШУНДАЙ ФОЙДАЛИ курсатувни атига 9.5 минг киши курган

[@lalacucu]

Oʻrxun xatida xitoyliklar haqida yozilgan joyi bor ekan, oʻsha haqida hech qaerdan topa olmadim. Biladiganlar batafsilroq maʼlumot berolsa yaxshi boʻlardi

[@Hojiakbar-ui8ij]

Хитой хакидаги огохлантришни хам айтиб отинглар илтимос

[@JamshidbekKarimov-rz5tb]

Men shu yozuvni oʻrganishga atigi ikki soat vaqt sarfladim😊

[@maqsudaabdurahmonova2038]

Ma'lumotlar unchalik aniq emas

[@maqsudaabdurahmonova2038]

Tarjimasini aytish kerak Xitoyliklar haqida aytilgan joylari haqidagi ma'lumotni xalq bilishi kerak

[@user-qh7nl1xu2n]

Спасибо. УРХОН ЭНОСОЙ АЛФАВИТ ПОКАЗЫВАТ НАДА БЫЛА

[@user-px4mw1jl3v]

Bitiklar Yozilgan yosh yosh nega ochiq havoda quyosh ostida saqlanayapti sifatiga zarar yetadiku bu topilma muzeyda saqlanish kerak.

[@hhhtimtimtim]

Og'uzxon dan boshlangan qavmlar buyuk imperiya davomchilari, yani shohlar avlodlari tarixi bu.... Mavzuni yanada dadilroq davom ettiringlar. Rahmat!

[@jsjndmfnxbxnc2399]

Tarihda oğuzhon avlodlari oğuz yabğu bekligini tuzishgan.Qolgan barcha imperiyalarni Kuk Turk hoqonligi,Hazar hoqonligi,Uyğur hoqonligi,Qorahoniylar hoqonligi,Gaznaviylar sultonligi,Saljuqiylar sultonligi kabi imperiyalarni Afrosiyob(Alp Er Tunga) avlodlari qurishgan buning tarihiy manbalari bor.Misol hamma oğiz davlati deb hisoblaydogan Saljuqiylar aslida oğuzhonning emas balki Afrosiyob avlodlaridandir.Saljuqiylar vaziri Nizomulmulk uz asari "Seyosatnoma"da Saljuqiylarni Afrosiyob avlodlari ekanligini yozgan.Saljuqiylarni davlat tili forscha bulgan.10-11asrlarda faqat Qarluk Turklari bulgan Özbeklar ham Turk ham fors tilida suzlasha olishgan,Saljuqiylar qushinini va halqini asosini tashkil etuvchi kuchmanchilar bu tilda suzlasha olishmagan.

[@hhhtimtimtim]

@@jsjndmfnxbxnc2399 rasmiy doira adiblar forscha yozib chizgan bo'lsa kerak. aholi qatlami o'z tilini qanday unutadi? yani turk tilini.

[@hhhtimtimtim]

@@jsjndmfnxbxnc2399 Lekin bir fikrga ko'ra Afrosiyob yani Alp Er To'nga bu Oģuzxonning boshqa nomidir. Misol Qirģizlarning Manasi ham shu hammasi bir inson degan qarash ham bor

[@jsjndmfnxbxnc2399]

@@hhhtimtimtim Turk tilini Saljuqiylar ham,kuchmanchi oğiz qabilalari ham unutmagan lekin Afrosiyob avlodlaridan bulgan Saljuqiy ajdodlarimiz Tyrkiy tildan tashqari forschani ham bilishgan.

[@jsjndmfnxbxnc2399]

@@hhhtimtimtim Oğuzhon bilan Alp Er Tungani boshqa-boshqa shahslar ekanligini, haqiqiy oğiz davlati bulgan Turkiya olimlari juda yahshi bilishadi.Yaqinda turk olimi - Mustafo Kamol ota turk tomonidan tuzilgan 16 ta tarihdagi Turk imperiyalari bayroqlari birlashtirilgan aylana bilgiya izoh berarkan shunday dedi -ushbu 16 turk imperiyalarining barchasi Alp Er Tunga avlodlari tomonidan qut olgan holda qurulgan.U yana dediki faqat oğuz yabğu davlati oğuzhon avlodlari tomonidan qurilgan.Tarihda Alp Er Tunga avlodlari tomonidan qurilgan tarihdagi 16 ta imperiya shulardir. 1 Osiyo Hun hoqonligi 2 Garbiy Hun hoqonligi 3 Evropa Hun hoqonligi 4 Oq Hunlar 5 Turk Hoqonligi 6 Avar Hoqonligi 7 Hazar Hoqonligi 8 Turkesh Hoqonligi 9 Uyğur Hoqonligi 10 Qorahoniy Hoqonligi 11 Gaznaviylar 12 Saljuqiylar 13 Horazmshohlar 14 Oltin Urda 15Temuriylar 16 Boburiylar

[@jamilaboyxonova9819]

Tarjimasini bilingda buni

[@user-qh7nl1xu2n]

Урия Азербайджан. ЭТРУСК АЗЕРБАЙДҖАН

[@user-qh7nl1xu2n]

АЛФАВИТ ЭТРУСК 2500. ОКОЛО ТРОЯ 2700. ГРЕЛАНДИЯ 2700 (НАР. САКЕ. ДЕРЕВНЯ)

[@user-yk2xo9kq2q]

Menda mis tanga bor yozuvini tushinadigonlar bormi

[@shukurulloh8435]

Nima yozilgan shuni aytmesanlami bu qanaqa yozuvligini bizga farqi yoq, nima yozilgan nimaga yozilgan shuni ayt

[@user-px4mw1jl3v]

Nima Yozilganni aniqlashgan nargiza erkaboyeva kitobini sotib olsangiz yaxshiroq Malumotlar bor bazi satirlari tarjima qilingan

[@JamshidbekKarimov-rz5tb]

Bu bitiktoshlarda uchta xoqon davrida vazir bilan Toʻnyuquqning turklarni Xitoy bosqinidan qanday qilib qutqargani haqida yozilgan

[@KHAN-cb6on]

Koʻk turk soʻzidagi koʻk qadim deganimas. Bu soʻz osmon degan maʼnoni anglatadi. Bu Turklarning oʻsha davrdagi koʻktangrilik eʼtiqodidan kelib chiqqan...

[@hhhtimtimtim]

Gapingizda jon bor. Va yana bir tahlil: Tomonlarniyam bildirmaydimi? Sharq - ol (qizil), g'arb - go'k, janub -qora, shimol - sariq... shunaqa gap ham bor edi. Tomonlarga bo'linib davlatlar tuzishgan imperiya yaratishgan.

[@nadirhikmetkuleli7335]

Eng to'g'risi tosh bitiklarda yozilgandek "Ko'k Turuk"dur. Ko'k Turuk so'zidagi Ko'k asli Osmon degani. So'z osmon rangi ma'nosida, moviy manosida ham ishlatilgan. Biroq samoviy, osmoniy, ilohiy, Tangri bergan, ulug', qutlug', muqaddas, aziz degan ma'nolarni ham bildiradi. Xoqonlik o'zini aslida Turuk Xoqonligi nomida ataydi. Shunga shek yo'q. Biroq shu xoqonlik ayrim paytlarda ko'k so'zini xoqonlikni ulug'lovchi sifat tarzida ham qo'llangan. Shu so'zlarga qo'shimcha "ko'k" so'zi tomonlardan sharqni, "kunchiqar"ni ham bildiradi. Bularning barchasiga qarab Ko'k Turuk so'zini Samoviy Turk, Tangri bergan Turk, Qutlug' Turk, Muqaddas Turk, Sharqiy Turk ma'nolarida ham yo'yish mumkin.

[@user-yv9ig5dn6i]

Бул кыргыздардын жазуусу

[@jasurshodiyev9337]

Шинчалар мукамал булса Нима учун биз халияам шу кук турк ёозивга утмаяпмиз?????? Лотину крилда юурпмиз хаеронман?!!!!!!

[@nuriknurik1970]

БУ КЫРГЫЗ ЙОЗУВИ БОЛИШИ КЕРАК

[@hhhtimtimtim]

Qirğizlar uruģ nomiku Turklarmiz birodarim. Seniki meniki deb Uyoq buyoqqa tortqilash befoyda parchalanish harob qildi bizni. Bitta umumiy tarixni har yoqqa tortqilash yaxshi emas.

[@user-hc4su3ws5t]

Эта опше туркске езуви мме ж фсе одне