Stećci u Sandžaku: Nekropole stećaka u Matarugama i Vruljama, Pljevlja

U okviru projekta koji se bavi stećcima u Sandžaku došlo se do lokaliteta u južnom Sandžaku, u Crnoj Gori, gdje su predmet našega interesovanja bila dva lokaliteta na teritoriji opštine Pljevlja: „Molika“ u Matarugama i „Marina Šuma“ u Vruljama.
Razlog zbog koga su za projekat izabrani lokaliteti u selima Mataruge i Vrulja leži u činjenici da se na tim lolalitetima nalazi najveći broj najreprezentativnijih stećaka.
Nekropola stećaka „Molike“ u Matarugama
Na putu kojim se iz Pljevalja kreće ka Kamenoj Gori, u pravcu jugoistoka, 12 kilometara od grada, na najvišem proplanku u Matarugama u skoro napuštenom zaseoku Molike, nalazi se impozantna nekropola stećaka.
Bešlagić je na nekropoli evidentirao 44 stećka, od kojih su najbrojniji sanduci njih 35, zatim 7 sljemenaka i 2 ploče. Ono što je i tada utvrđeno je da su mnogi od njih zarasli u korov, da su oštećeni usljed atmosferskog uticaja, da su urasli u zemlju i slično. Kasnija istraživanja pokazala su da na lokalitetu ima preko 60 spomenika, od kojih nisu svi stećci, već se jedan mali broj može uslovno smatrati horizontalnim pločama.
Najveći broj stećaka orijentisan je u pravcu istok - zapad. Samo 5 stećaka orijentisano je u pravcu sjever - jug. Stećci su poređani u redove.
Kao što je već rečeno, najveći broj spomenika srednjovjekovne nekropole čine stećci, skoro da nema amorfnih oblika, skoro svi su jako dobro obrađeni, iako oštećeni. Sanduci koji dominiraju su pritesani, i većina su dugi od metar do metar i po. Sljemenaci su najbolje obrađeni, s postoljem, pri ćemu imamo četiri sljemenjaka koji imaju četverovodni krov. Pronađena su i dva, uslovno rečeno, nedovršena stećka, koji su mogli biti dokaz da je finalna obrada stećka vršena na samom groblju, ili da nikada nije dovršena, iz nekog razloga. Naime, oba stećka su sa tri strane jako dobro obrađena ali sa dvije imamo običnu stijenu, što implicira ovakav zaključak.
Od Svih stećaka samo 7 je ukrašeno: 5 sljemenjaka i 2 ploče. Kao ukrasi dominiraju arkade, gdje je stećak simbol kuće, ali čest motiv su polumjesečasti simboli, geometrijski urezi, krugovi, i cik cak i povijeni frizovi. Na jednom sljemenjaku imamo urezanu luk i strijelu, a na jednoj ploči reljefni prikaz sunca sa zracima. Na lokalitetu nisu pronađeni stećci sa natpisima.
Kao i u većini ostalih slučajeva, i ova nekropola zauzima apsolutno najdominantniji položaj u cijelom pejzažu, što je matrica koja govori o uvjerenju ljudi koji su svoje mrtve tu sahranjivali, te o njihovom odnosu prema mrtvima i teritoriji.
Nekropola stećaka Marina šuma u Vruljama
Nekropola koja predstavlja estetsku krunu našeg projekta, iako nije pod zaštitom UNESCO-a kao ona u Hrtima, jeste nekropola koja je dio jednog šireg projekta i nalazi se u mjestu Vrulje, na lokalitetu „Marina šuma“.
Lokalitet se nalazi na 20 kilometara jugoistočno od Pljevalja na putu ka Pavinom Polju. Na samom obronku šume sa sjeverne strane, u samom selu, na zaravni na uzvišenju, u okviru savremenog groblja, smještena je kasnosrednjovjekovna nekropola stećaka.
Na lokalitetu imamo preko 30 sanduka (u vrijeme Bešlagića 37) imamo 15 sljemenjaka, od kojih su mnogi visoki i 2 su sa četverovodnim krovom, i imamo 1 stub. Nema neobrađenih i amorfnih ploča. Svi stećci su obrađeni, a preko 30 je ukrašeno. Spomenici su različitih dimenzija, od izuzetno velikih čija dužina prelazi 2 metra, do manjih. Dobar dio visokih sljemenaka koji su obrađeni su obaljeni na jednu stranu. Skoro svi imaju jasno urađenu bazu. Jedan rimski miljokaz iskoriščen je kao stećak.
Ukrašeno je preko 30 primjeraka, skoro svi sljemenjaci. Naravno kao i do sada dominiraju arkade, koje imamo na najvećem broju stećaka. One su reljefne, manje ili više detaljno obrađene, sa dodacima, bordurama, i na jednom stećku između arkada se mogu naslutiti plitki urezi primitivno prikazanih konja.
Stećci u Marinoj šumi su klasični produkt bosanske srednjovjekovne kulture sahranjivanja, datuju se u zlatno doba bosanske države, i od savremene nekropole ih odvaja nekoliko stotina godina kulturnog diskontinuiteta. Kao i većina prethodnih i ovdje se ponavlja matrica po kojoj se pokojnici sahranjuju na najuzvišenijim i odasvud vidljivim tačkama.
Lokalitet u Marinoj šumi estetski je najprefinjeniji u odnosu na sve koje smo u projektu imali. Upraov zbog svoje vrijednosti dio stećaka je doslociran na Cetinje a jedan u gradski park. Ti kontraverzni postupci izazvali su različite reakcije. Iako se sa jedne strane popularizuje i cijeni kultura i umjetnost stećaka, kao fenomena, sa druge strane lokalna zajednica se suprotstavljala odnošenju njihovog nasljeđa i kulturnog bogatstva u neka druga mjesta.
Sva prava zadržana.
All rights reserved.
Kultuni centar Zambak, Novi Pazar 2021.