ТАЛЫСТЫ ТАНИ ЖҮРЕЙІК. Төлеген Жәкітайұлы

ТАЛЫСТЫ ТАНИ ЖҮРЕЙІК
Қазақтың тұрмыстық қолданысынан шығып, архаизмге айналған сөзінің бірі - талыс. «Талыстай екен!» деген теңеу сөз де бар. Бірақ, соның мәніне көп ой жүгіртіп жатырмыз ба? Осы кезде «Талыс - деген не мағына береді?» деп сұрай қалсаңыз, қарт кісілердің өзінен тұщымды жауап ести алмайсыз.
Негізінде, талыс - жылқының бітеу сойылған бас терісінен, кейде жон терісінен жасалатын дорба, құрал-сайман салуға арналды. Талысқа етікшілер, зергерлер, қолөнершілер шеберлік аспаптарын салған. Талыс өте сирек кездеседі. Қазір Алматыдағы Ә.Қастеев атындағы өнер мұражайынан халық шебері Д.Шоқпарұлы жасаған көне талыстың көшірмесін көруге болады екен.
Ертеректе малдың бас терісінен жиі жасалған заттың бірі - Дәріқалта. Дәріқалта - бие құлындағанда құлын алда-жалда шығын болса, терісін сойып алып, құлын жарғаққа пайдаланады. Ал бас терісін бітеу сойып, екі құлағын алып тас¬тап, мұрны, көзі, ауыз қуыстарын ішіне жымдастырып тігіп, аударып, түгін сыртына қаратады. Аузының екі жағына қатты кепкен арша, тобылғыдан өрнек сала отырып, ұзындығы - 10-15 см, ені 1-1,5 см ернеу орнатады, сонда аузы ағаш қалта пайда болады. Үш жерден тесіп, қайыс бау өткізеді, бауды тартқанда ағаш ернеулер бір-біріне қабысып, қалта жабылып қалады. Қалтаның алдыңғы жағында құлынның кескіні анық көрінеді. Мұны «дәріқалта» атап, ішіне сирек кездесетін адамға керекті дәрілерді (аюдың кепкен өті, сынап, күкірт, тағы басқа) сақтап қояды.
Талыс пен дәріқалтаның жасалуына қарап, бабаларымыздың малдың бас терісіне дейін кәдеге жаратып, ысырапқа жол бермегеніне қызығады екенсіз. Осы кезде малдың бас терісі былай тұрсын, қаншама тұтас терілерді тулақ қылуға да қолданбай қоқысқа лақтырып жатырмыз десеңізші...
Төлеген Жәкітайұлы
@Khabilet